ज्वालामुखी आणि इतिहास-३

भाग-१

भाग-२

तंबोराह-द ईयर विदाउट समर-१८१५

१२ चौ. कीमी क्षेत्रफळाचा कॅल्डेरा बनवणारा हा उद्रेक 'रेकॉर्डेड' इतिहासातील सर्वात मोठा. मागच्या भागात पाहिलेल्या क्राकातुआपेक्षा सुमारे पाच पट विध्वंसक. तंबोराह हा सुद्धा इंडोनेशीआतील एक पर्वतावर असलेला ज्वालामुखी. सुमारे १२५ क्युबीक किलोमीटर राख या उद्रेकातुन बाहेर पडली. ही राख सुमारे १५०० कीमी पर्यंत पसरली. ह्या उद्रेकाचा इरप्शन कॉलम ४४ कीमी उंच होता. ह्या उद्रेकाच्या आधी सुमारे सहा वर्षे तंबोराह सक्रीय होता.

उद्रेकामुळे झालेल्या पर्वताच्या उंचीतील फरक पाहिल्यास या उद्रेकाची तीव्रता कीती असेल याची कल्पना येइल. उद्रेकामुळे पर्वताची उंची सुमारे ५००० फुटांनी कमी झाली. या घटनेत जवळजवळ १लाख लोक मृत्युमुखी पडले. यातील  १० हजार लोक विस्फोट, पायरोक्लास्टीक फ्लो इ. मुळे मेले, इतरांचा शेवट रोगराई आणि उपासमारीमुळे झाला.

या वर्षात जगभरात थंडीची लाट आली होती,म्हणुनच या वर्षाला 'द ईयर विदाउट समर' असे म्हणले जाते. यु. एस. जीऑलॉजीकल सर्वेनुसार जगभरातील तापमान ३ अंश सेल्सीअस पर्यंत खाली गेले. वाढलेल्या थंडीमुळे पीकांचे प्रचंड नुकसान होउन जीवीतहानी अधिकच वाढली.

कमी झालेल्या तापमानाचे मुख्य कारण उद्रेकातुन बाहेर पडलेला २० कोटी टन सल्फर डायॉक्साईड वायु. पण त्याशिवाय कमी झालेल्या सौरउर्जेच्या उत्सर्जनामुळे या तापमान बदलास हातभार लागल्याची शक्यता वर्तवली जाते. या काळात कमी झालेल्या उत्सर्जनाला डाल्टन मिनीमम म्हणले जाते.

पीनाटुबो-१९९१

१५ जुन १९९१ साली फीलीपाईन्स मधील याच नावाच्या पर्वतावर झालेला हा शक्तीशाली विस्फोट.  भुगर्भ हालचालीचे निरीक्षण सर्वप्रथम सर्वात यशस्वीरीत्या या वेळी केले गेले. अगदीच कमी झालेली मनुष्यहानी प्रगत तंत्रज्ञानाचे यशच आहे असे म्हणावे लागेल. ५० हजारांपेक्षा जास्त लोकांचे स्थलांतर यशस्वीरीत्या केले गेले.यात मृत्युमुखी पडलेल्यांपैकी बहुतेक रोगराइचे बळी ठरले. दुर्देवाने याच वेळी आलेल्या वादळाने परिस्थीती आणखीन बिघडली.

ह्या उद्रेकाचा इरप्शन कॉलम सुमारे ७ कीमी उंच होता. या उद्रेकाआधी आणि नंतर भुकंपाचे अनेक हादरे नोंदवले गेले आहेत. उद्रेकाने पर्वाताच्या शिखरावर २ कीमी व्यासाचा कॅल्डेरा तयार झाला. ह्या उद्रेकाने जगभरातील तापमान सुमारे अर्धा अंश खाली गेल्याचे मानले जाते.

यांशिवाय काही महत्त्वाचे उद्रेक म्हणजे, वायोमींग राज्यातील यलो स्टोन येथे ठरावीक कालांतराने झालेले प्रचंड उद्रेक. (पहिला २१ लाख वर्षांपुर्वी, दुसरा त्यानंतर ७ लाख वर्षांनी, आणि तिसरा १४ लाख वर्षांनी, ह्या नियमाने या पुढचा उद्रेक आता होण्याची शक्यता आहे, कदाचित २०१२ ला व्हावा. ;) ) हे तीनही उद्रेक तंबोराहच्या उद्रेकाइतकेच शक्तीशाली होते.

३५०० वर्षांपुर्वीचा सँतोरीनी उद्रेक. 'लॉस्ट सीटी ओफ अ‍ॅटलांटीस', 'बायबल मधील दहा प्लेग' अश्या काही दंतकथांचा संबंध या उद्रेकाशी जोडला जातो.

आईसलँडचा उद्रेक कीती विनाशक?

हे पाहण्याकरीता आपण ह्या सगळ्या उद्रेकांची ढोबळमानाने तुलना करुयात.

शास्त्रज्ञ उद्रेकाची तीव्रता Volcanic Explosivity Index(VEI) ने मोजतात. ह्याची कल्पना येण्याकरता खालील चित्र पहा.

उद्रेक ---            VEI

टोबा   ---            ८

तंबोराह ---           ७

क्राकातुआ---         ६

पिनाटुबो ---          ६

राखेच्या उत्सर्जनानुसार तुलना

Thorvaldur Thordarson या शास्त्रज्ञाच्या मते आईसलँडच्या ह्या उद्रेकाचा VEI २ ते ३ असावा. आईसलँड्वर होणारी ही हालचाल प्रथमच होत नाहीए. मागील दहा वर्षांची हालचाल पाहता हालचाल आजुन वाढण्याची शक्यता थोर्वाल्दुर व्यक्त करतो.  शास्त्रज्ञांना काळजी आहे ती या पेक्षा मोठ्या अश्या 'काटला' ज्वालामुखी जागृत होण्याची. गेल्या हजार वर्षात आजपर्यंत तीन वेळा Eyjafjallajokull जागा झाला आहे आणि त्यानंतर काटला ही.

थोडक्यात्, हवाईकंपन्यांना होत असलेल्या प्रचंड नुकसानाशिवाय आज तरी फार मोठे नुकसान अपे़क्षित नाही.

समाप्त.

संदर्भ साभार,

१. HOW VOLCANOES WORK सॅन डीएगो स्टेट युनिव्हर्सिटी.

२. U.S. Geological Survey

३.Pacific Disaster Center

4. Wikipedia

५. Institute of Earth Sciences

ज्वालामुखी आणि इतिहास-२

बहुतेक जगातील सर्वात प्रसिद्ध ज्वालामुखीचा उद्रेक म्हणजे पॉम्पेईचा. इसवीसन ७८-७९ मध्ये झालेल्या उद्रेका मुळे पॉम्पेई शहराचा संपुर्ण विनाश झाला.जगातील हा पहिला असा उद्रेक ज्याची तपशीलवार माहिती इतिहासात आढळते. प्लीनी द यंगर नामक मनुष्याने साधारण २० मैलांवरुन याची निरिक्षणे नोंदवली आहेत. यात त्याने उद्रेकाच्या आधी झालेले भुकंपाचे हादरे, इरप्शन कॉलम *, पायरोक्लास्टीक फ्लो, आणि त्सुनामीबद्दल नोंदी केल्या आहेत. शास्त्रंज्ञांनी केलेल्या अभ्यासानुसार ह्याचा इरप्शन कॉलम सुमारे २० मैल (३२ कीमी) असावा, २० तासात सुमारे ४ क्युबिक किलोमीटर राख या उद्रेकात बाहेर पडली.

*ह्या प्रकारच्या उद्रेकाला प्लीनीयन उद्रेक असे संबोधले जाते.

वेसुविअस पर्वतातील या उद्रेकामुळे सुमारे ३००० लोक पडणार्‍या राखेमुळे गुदमरुन मेले,काही विषारु वायुंमुळे मेले आणि गाडले गेले. पॉम्पेईमध्ये अनेक सांगाडे अश्या अवस्थेत उत्खननात सापडले आहेत. त्याच सांगाड्यांमध्ये प्लॅस्टर भरुन केलेल्या पुतळ्यांची ही काही चित्रे.

१.

२.

३. साखळीने बांधलेला कुत्रा (शक्यता)

पॉम्पेई हे सोळाव्या शतकापर्यंत जमिनीखाली होते. १७ व्या शतकात सुरु केलेले उत्खनन तेथे आजही सुरु आहे. जवळ जवळ ७०-७५ % गावाचे उत्खनन आजपर्यंत झाले आहे. आज पॉम्पेई हे 'वर्ल्ड हेरीटेज साइट' असुन सुमारे २५ लाख प्रेक्षक दर वर्षी तेथे जातात.

ह्या उद्रेकानंतरही आज पर्यंत वेसुवियस ५० वेळा जागा झाला आहे. ११व्या शतकापर्यंत १०० वर्षांतुन किमान एकदा वेसुवियस जागा झाला. ११ व्या शतकानंतर मात्र ६०० वर्षे तो निद्रीतावस्थेत गेला. सद्ध्या जागृत नसला तरी गेल्या शतकात काही उद्रेक झाले आहेत. उत्खननातील माहितीनुसार पॉम्पेईच्या घटनेआधीही काही लहान उद्रेक झाले असावेत असा अंदाज बांधता येतो.

क्राकातुआ १८८३

भुकंपप्रवण अश्या इंडोनेशीयातील सुमात्राच्या जवळील बेटावरील १८८३ साली झालेला हा प्रचंड उद्रेक. ह्या उद्रेकाची क्षमता, हिरोशिमावर टाकलेल्या न्युक्लीअर बॉम्बच्या तेरा हजारपट असावी. हा विस्फोट ऑस्ट्रेलियापर्यंत ऐकु गेल्याच्या नोंदी आहेत. २१ क्युबीक किलोमीटर राख हवेत सोडण्यार्‍या या उद्रेकाची ताकद इतकी होती की यामुळे नवीन बेटाची निर्मिती झाल्याचे सांगितले जाते.

जर्मन वॉरशीप एलिझाबेथने या उद्रेकाच्या इरप्सशन कॉलमची नोंद ११ कीमी इतकी केली आहे. ह्यामुळे निर्माण झालेल्या त्सुनामीच्या लाटा ४० मीटर उंचीच्या होत्या. याची माहीती एका प्रत्यक्षदर्शीच्या शब्दांत,

"Suddenly we saw a gigantic wave of prodigious height advancing toward the seashore with considerable speed. Immediately, the crew . . .managed to set sail in face of the imminent danger; the ship had just enough time to meet with the wave from the front. The ship met the wave head on and the Loudon was lifted up with a dizzying rapidity and made a formidable leap... The ship rode at a high angle over the crest of the wave and down the other side. The wave continued on its journey toward land, and the benumbed crew watched as the sea in a single sweeping motion consumed the town. There, where an instant before had lain the town of Telok Betong, nothing remained but the open sea."

पायरोक्लास्टीक फ्लो, त्सुनामी आणि उद्रेक यासगळ्यांचा परिणाम म्हणुन ३५००० पेक्षा जास्त लोक मृत्युमुखी पडले. उद्रेकामुळे सजीव सृष्टी पुर्ण नाहीशी झाली आहे का हे बघायला जेव्हा काही शास्त्रज्ञ बेटावर पोहोचले तेव्ह्या त्यांना फक्त काही कोळी (स्पाईडर) जीवंत सापडले, पण एक-दोन वर्षात पुन्हा गवत वगैरे उगवणे सुरु झाल्याचे सांगितले जाते.

ह्या उद्रेकाने हवेत फेकली गेलेली राख कित्येक वर्षे वातावरणात(स्ट्रॅटोस्फीअर जवळ) होती. ह्या राखेमुळे तयार झालेला ढग विषुववृत्तापर्यंत पसरला. ह्या ढगात सल्फर डाय-ऑक्साइड वायुही होता. यावायुचे पाण्याच्या वाफेबरोबर रसायन झाल्याने आम्ल (अ‍ॅसीडीक एअरोसोल्स) आणि राखेचे एक आवरण तयार झाले, ह्या आवरणामुळे सुर्याचा बराच प्रकाश परावर्तित होउ लागला. यामुळे जगभरातील तापमान २ अंशांपर्यंत खाली गेले. या आवरणामुळे अवकाशात रंगांची उधळण झाल्याच्या नोंदी आहेत. या काळातील सुर्योदय आणि सुर्यास्त चित्रकारांच्या विशेष आवडीचे होते.

विल्यम अ‍ॅस्क्रॉफ्टने चितारलेला एक सुर्यास्त.

ज्वालामुखी आणि इतिहास

नुकत्याच झालेल्या आईसलँडमधील ज्वालामुखीने घातलेला गोंधळ आपण वाचलाच असेल. अश्याच काही ऐतिहासिक ज्वालामुखींची माहिती पाहुयात.

सुपरव्होल्कॅनो: सुपर व्होल्कॅनो कमीत कमी ३०० क्युबिक किलोमीटर अ‍ॅश (मॅग्मा) वातावरणात पसरवते. १००० क्युबिक किलोमीटर अ‍ॅशमुळे एक किलोमीटर रुंदीच्या लघुग्रहाने(अ‍ॅस्टेरॉइड) च्या धडकेने जितके नुकसान होईल त्याच्याशी तुलना करता येते. साधारणपणे एक लाख वर्षांत असा एक सुपर वोल्कॅनो होतो. अश्या सुपर वोल्कॅनोंमुळे अनेक प्रजाती नष्ट होउन पृथ्वीचा इतिहासच बदलु शकतो.

सर्वात नुकताच झालेला सुपर व्होल्कॅनो म्हणजे टोबाचा वोल्कॅनो जवळ जवळ ७४,००० वर्षांपुर्वीचा , याचा आपल्या इतिहासाशी असलेला संबंध थोडासा रंजक आणि मतभेद असलेला आहे.

पर्मिअन एक्स्टींशन

सुमारे २५ कोटी वर्षांपुर्वी चीन जवळील समुद्रात झालेल्या या ज्वालामुखीने पृथ्वीची प्रगती एकदम थांबली असे म्हणल्यास अतिशयोक्ती व्हायला नको. ९० टक्क्यांपेक्षा जास्त जलचरांचा यात संपुर्ण नाश झाला. जमीनीवरील सुमारे ७० टक्के व्हर्टीब्रेट्स (कणा असलेले, मनुष्य ही व्हर्टीब्रेट मध्ये येतो) नष्ट झाले. कीटके (इन्सेक्ट्स, इन्सेक्ट म्हणजे पृथ्वीवरील प्रचंड समृद्ध प्रजाती, लाखो उपजाती, पृथ्वीवर जवळजवळ सर्वं ठिकाणी यांचा वावर असतो) प्रचंड प्रमाणात नाश झाला. कीटकांचा इतका नाश कधीही झाला नसावा असे शास्त्रंज्ञांचे मत आहे.

ह्या महाप्रचंड ज्वालामुखीमुळे इतर ज्वालामुखी सुद्धा 'ट्रीगर' झाल्याचे आढळले आहे, उदा. ह्या व्होल्कॅनोमुळे झालेली सायबेरीयातील भुगर्भ हालचालीने कित्येक लाख कीलोमीटर क्षेत्रफळावर लाव्हा पसरल्याचे सांगितले जाते.

द टोबा सुपर-इरप्शन

इंडोनेशियातील टोबा तलावात झालेल्या ह्या भुकंपाने पृथ्वीवर अमुलाग्र बदल झाल्याचा काही शास्त्रंज्ञांनाचा दावा आहे (ह्यावर अजुन शोध चालुच आहे) ह्यामुळे काही दशके पृथ्वीवर 'जबरदस्तीची थंडी' पडली असावी. पण सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे, यामुळे मानवजातीची मोठ्याप्रमाणावर हानी झाल्याची शक्यता आहे.

भारतात पुरात्तत्व संशोधन करुन ह्या ज्वालामुखीचे काय परिणाम झाले असतील याचा अभ्यास करणे चालु आहे. प्रगत हत्यारे सापडल्याने ह्या ज्वालामुखीच्या आधी आणि नंतरही उत्तखननात सापडल्याने काही लोकांचा दावा आहे की प्रगत मनुष्य आशियात ह्या आधी आला असावा, पण त्याचा ह्या ज्वालामुखीने नाश झाला असावा. आत्तापर्यंत मानल्या गेलेला 'आफ्रिकेतुन बाहेर पडायचा फसलेला बेत' (फेल्ड डिस्पर्सल) हा चुकीचा असु शकतो. जर हे खरे असेल तर त्यावेळी आलेल्या प्रगत जाती यात नष्ट झाल्या असाव्यात (कमजोर झाल्या असाव्यात) त्यामुळे प्रगत पीढीची नवी तुकडी सहज येउन बस्तान बसवु शकली, तसे असल्यास हत्यारे एकत्र सापडण्याचा तर्क करता येतो.

संदर्भ

१. पर्मिअन एक्स्टींक्शन

२. टोबा इरप्शन

३.जर्नल ऑफ जीओफीजीकल रीसर्च