ज्वालामुखी आणि इतिहास-२

बहुतेक जगातील सर्वात प्रसिद्ध ज्वालामुखीचा उद्रेक म्हणजे पॉम्पेईचा. इसवीसन ७८-७९ मध्ये झालेल्या उद्रेका मुळे पॉम्पेई शहराचा संपुर्ण विनाश झाला.जगातील हा पहिला असा उद्रेक ज्याची तपशीलवार माहिती इतिहासात आढळते. प्लीनी द यंगर नामक मनुष्याने साधारण २० मैलांवरुन याची निरिक्षणे नोंदवली आहेत. यात त्याने उद्रेकाच्या आधी झालेले भुकंपाचे हादरे, इरप्शन कॉलम *, पायरोक्लास्टीक फ्लो, आणि त्सुनामीबद्दल नोंदी केल्या आहेत. शास्त्रंज्ञांनी केलेल्या अभ्यासानुसार ह्याचा इरप्शन कॉलम सुमारे २० मैल (३२ कीमी) असावा, २० तासात सुमारे ४ क्युबिक किलोमीटर राख या उद्रेकात बाहेर पडली.

*ह्या प्रकारच्या उद्रेकाला प्लीनीयन उद्रेक असे संबोधले जाते.

वेसुविअस पर्वतातील या उद्रेकामुळे सुमारे ३००० लोक पडणार्‍या राखेमुळे गुदमरुन मेले,काही विषारु वायुंमुळे मेले आणि गाडले गेले. पॉम्पेईमध्ये अनेक सांगाडे अश्या अवस्थेत उत्खननात सापडले आहेत. त्याच सांगाड्यांमध्ये प्लॅस्टर भरुन केलेल्या पुतळ्यांची ही काही चित्रे.

१.

२.

३. साखळीने बांधलेला कुत्रा (शक्यता)

पॉम्पेई हे सोळाव्या शतकापर्यंत जमिनीखाली होते. १७ व्या शतकात सुरु केलेले उत्खनन तेथे आजही सुरु आहे. जवळ जवळ ७०-७५ % गावाचे उत्खनन आजपर्यंत झाले आहे. आज पॉम्पेई हे 'वर्ल्ड हेरीटेज साइट' असुन सुमारे २५ लाख प्रेक्षक दर वर्षी तेथे जातात.

ह्या उद्रेकानंतरही आज पर्यंत वेसुवियस ५० वेळा जागा झाला आहे. ११व्या शतकापर्यंत १०० वर्षांतुन किमान एकदा वेसुवियस जागा झाला. ११ व्या शतकानंतर मात्र ६०० वर्षे तो निद्रीतावस्थेत गेला. सद्ध्या जागृत नसला तरी गेल्या शतकात काही उद्रेक झाले आहेत. उत्खननातील माहितीनुसार पॉम्पेईच्या घटनेआधीही काही लहान उद्रेक झाले असावेत असा अंदाज बांधता येतो.

क्राकातुआ १८८३

भुकंपप्रवण अश्या इंडोनेशीयातील सुमात्राच्या जवळील बेटावरील १८८३ साली झालेला हा प्रचंड उद्रेक. ह्या उद्रेकाची क्षमता, हिरोशिमावर टाकलेल्या न्युक्लीअर बॉम्बच्या तेरा हजारपट असावी. हा विस्फोट ऑस्ट्रेलियापर्यंत ऐकु गेल्याच्या नोंदी आहेत. २१ क्युबीक किलोमीटर राख हवेत सोडण्यार्‍या या उद्रेकाची ताकद इतकी होती की यामुळे नवीन बेटाची निर्मिती झाल्याचे सांगितले जाते.

जर्मन वॉरशीप एलिझाबेथने या उद्रेकाच्या इरप्सशन कॉलमची नोंद ११ कीमी इतकी केली आहे. ह्यामुळे निर्माण झालेल्या त्सुनामीच्या लाटा ४० मीटर उंचीच्या होत्या. याची माहीती एका प्रत्यक्षदर्शीच्या शब्दांत,

"Suddenly we saw a gigantic wave of prodigious height advancing toward the seashore with considerable speed. Immediately, the crew . . .managed to set sail in face of the imminent danger; the ship had just enough time to meet with the wave from the front. The ship met the wave head on and the Loudon was lifted up with a dizzying rapidity and made a formidable leap... The ship rode at a high angle over the crest of the wave and down the other side. The wave continued on its journey toward land, and the benumbed crew watched as the sea in a single sweeping motion consumed the town. There, where an instant before had lain the town of Telok Betong, nothing remained but the open sea."

पायरोक्लास्टीक फ्लो, त्सुनामी आणि उद्रेक यासगळ्यांचा परिणाम म्हणुन ३५००० पेक्षा जास्त लोक मृत्युमुखी पडले. उद्रेकामुळे सजीव सृष्टी पुर्ण नाहीशी झाली आहे का हे बघायला जेव्हा काही शास्त्रज्ञ बेटावर पोहोचले तेव्ह्या त्यांना फक्त काही कोळी (स्पाईडर) जीवंत सापडले, पण एक-दोन वर्षात पुन्हा गवत वगैरे उगवणे सुरु झाल्याचे सांगितले जाते.

ह्या उद्रेकाने हवेत फेकली गेलेली राख कित्येक वर्षे वातावरणात(स्ट्रॅटोस्फीअर जवळ) होती. ह्या राखेमुळे तयार झालेला ढग विषुववृत्तापर्यंत पसरला. ह्या ढगात सल्फर डाय-ऑक्साइड वायुही होता. यावायुचे पाण्याच्या वाफेबरोबर रसायन झाल्याने आम्ल (अ‍ॅसीडीक एअरोसोल्स) आणि राखेचे एक आवरण तयार झाले, ह्या आवरणामुळे सुर्याचा बराच प्रकाश परावर्तित होउ लागला. यामुळे जगभरातील तापमान २ अंशांपर्यंत खाली गेले. या आवरणामुळे अवकाशात रंगांची उधळण झाल्याच्या नोंदी आहेत. या काळातील सुर्योदय आणि सुर्यास्त चित्रकारांच्या विशेष आवडीचे होते.

विल्यम अ‍ॅस्क्रॉफ्टने चितारलेला एक सुर्यास्त.